„O jutrze masz wiedzieć jedynie to, że Opatrzność Boża wstanie dla ciebie wcześniej niż słońce” Jean-Baptiste Henri Lacordaire

Bezpośrednią przyczyną wybuchu Powstania Wielkopolskiego była wizyta w Poznaniu wybitnego pianisty, męża stanu Ignacego Jana Paderewskiego. Jego przyjazd 26 grudnia 1918 roku był okazją do zorganizowania w stolicy Wielkopolski manifestacji patriotycznej.

27 grudnia 1918 roku Polacy gromadzili się pod budynkiem Bazaru, w którym zatrzymał się Paderewski. Przed godziną 17 sytuacja wymknęła się spod kontroli. Padł pierwszy strzał - wybuchło powstanie. Walki toczyły się wiele dni, a Poznań stał się wzorem dla miast całej Wielkopolski.

Rozpoczynając naszą historię o Powstaniu Wielkopolskim na ziemi chodzieskiej, koniecznie wspomnieć należy o księdzu Ignacym Czechowskim. Na długo przed rozpoczęciem walk powstańczych rozpoczął on działania, które przyczyniły się do powrotu Chodzieży w granice Polski. Był inicjatorem założenia wielu towarzystw kulturalno-patriotycznych, Banku Ludowego, Towarzystwa Czytelni Ludowych i powstania lokalnych bibliotek. W lipcu 1918 roku nawiązał kontakt z Centralnym Komitetem Obywatelskim w Poznaniu i utworzył podobny komitet w Chodzieży, który 11 listopada 1918 roku przekształcił się w Powiatową Radę Ludową. Powiaty chodzieski, wyrzyski, czarnkowski i wieleński połączyły się w Zjednoczenie Rad Ludowych Nadnoteckich, na czele których stanął nie kto inny jak ksiądz Ignacy Czechowski.

W niniejszym opracowaniu chciałbym przedstawić trzy epizody, związane z Powstaniem Wielkopolskim. Każdy z nich jest inny, przedstawia wydarzenia, które rozegrały się na ziemi chodzieskiej w 1919 roku.

Zajęcie Chodzieży i bitwa o miasto.

W niedzielę rano 5 stycznia 1919 roku bracia Skotarczakowie z oddziałem powstańców z Rogoźna wyzwolili Budzyń. Stało się to na wskutek rozejmu zawartego z Niemcami, na mocy którego Polacy mieli zatrzymać Budzyń, Niemcy zaś Chodzież. Obu stronom nie wolno było posuwać się naprzód. Szybko zmieniająca się sytuacja i zdobywanie przez wojska powstańcze kolejnych miejscowości spowodowały, że Polacy zdecydowali się powiadomić Niemców, iż do Budzynia przybędzie ppor. Włodzimierz Kowalski. Celem jego wizyty miało być spotkanie i rozmowa dotycząca sytuacji na froncie. Po przygodach związanych z awarią samochodu ppor. Kowalski dotarł do Budzynia po północy. Otrzymawszy informację od księdza Czechowskiego, że w Chodzieży formuje się oddział powstańczy, przedstawił się jako wysłannik kilkunastotysięcznej armii powstańczej i rozpoczął rozmowę od informacji, że nie uznaje postanowień rozejmu. Polecił Niemcom, by wycofali się z Chodzieży. Delegaci niemieccy poprosili o możliwość zatelefonowania do Chodzieży. Rozmowa telefoniczna niczego nie przesądziła. Niemcy powrócili do miasta i nad ranem zadzwonili do Budzynia z informacją o wycofaniu wojska do Piły.

6 stycznia 1919 roku około godziny 4 w kierunku Chodzieży wyruszyło… 34 powstańców. Nieopodal miasta spotkali się delegacją niemiecką, której przewodniczył burmistrz Foege. Razem z Niemcami wojsko powstańcze powitał ksiądz proboszcz Czechowski, który ściskając ppor. Kowalskiego kilka razy powtarzał „Panie, na tę chwilę czekaliśmy lata, lata całe”.

Po wejściu oddziału powstańczego do Chodzieży na wieży kościelne zawieszono biało-czerwoną flagę, Kontrolę nad miastem przejęli Polacy. Ksiądz Czechowski zdymisjonował niemieckiego starostę chodzieskiego i powołał w jego miejsce przybyłego z Poznania dr Zbigniewa Jerzykowskiego. Po uroczystej mszy świętej przystąpiono do zorganizowania oddziału powstańczego. Zgłosiło się ponad 200 ochotników. Otrzymali krótkie przeszkolenie i broń po załodze niemieckiej. Radość Polaków nie trwała długo. Niemcy zorientowali się, że padli ofiarą podstępu. Postanowili odbić Chodzież. 6 stycznia w godzinach wieczornych do urzędu pocztowego zadzwonił dowódca garnizonu w Pile. Przekonany, że rozmawia z niemieckim urzędnikiem przekazał informacje o przyjeździe wyjeździe wojsk niemieckich, których zadaniem było odbicie Chodzieży. Kazimierz Pietraszak przekazał tę wiadomość ppor. Kowalskiemu. Wobec przewagi niemieckiej powstańcy wycofali się z miasta.

Dowodzący na tym terenie porucznik Włodzimierz Kowalski postanowił ponownie zdobyć miasto. Wczesnym rankiem 8 stycznia 1919 r. rozpoczęła się bitwa o Chodzież. Powstańcy zaatakowali miasto z kilku stron – od Czarnkowa, Budzynia i Margonina. Na pomoc Chodzieży naciągnęły posiłki z Obornik, Margonina, Budzynia, a także Studziec. Dowódcy i podoficerowie wszystkich oddziałów znali swoje zadania. Jednak zapomniano o łączności pomiędzy oddziałami. I ten element okazał się kluczowy, by szybko i bez większych strat zająć miasto. Atak na Chodzież był chaotyczny, nieskoordynowany. Powstańcy z Czarnkowa i Lubasza uderzyli na Chodzież godzinę wcześniej. Mimo brawury i odwagi nie mogli sprostać 2 kompaniom Grenzschutzu[1] broniącym fabryki porcelany. Dodatkowo ostrzeliwał ich samolot niemiecki. Wobec braku amunicji, przewagi Niemców oraz informacji o zaatakowaniu Czarnkowa, oddziały powstańcze wycofały się. W ich miejsce natarcie kontynuował oddział z Rogoźna. Po dwóch godzinach walk powstańcy zdobyli ulicę Strzelecką i podeszli pod dworzec kolejowy.

Atak od strony Budzynia nie doszedł do skutku. W lesie nieopodal Podanina czekali na nich Niemcy. Gdy szpica polska podeszła pod las, koloniści niemieccy otworzyli ogień z dwóch karabinów maszynowych. Strzelano też z leśniczówki. Powstańcy zaczęli cofać się, a później uciekać, porzucając broń. Ppor. Kowalski wycofał się do Budzynia. Dzięki pomocy księdza Kazimierza Stachowiaka, odział powstańczy zebrał się ponownie i wyruszył w kierunku Chodzieży.

Z kolei atak od strony Margonina oddziału obornickiego i margonińskiego zakończył się sukcesem. Po zdobyciu miejscowości Rataje, gdzie walki toczyły się praktycznie o każdy dom, powstańcy rozpoczęli natarcie w kierunku dworca kolejowego. Podczas ataku na dworzec zginął niemiecki komendant miasta kapitan Alfons Stierkorb. To załamało Niemców, którzy zaczęli wycofywać się w kierunku stojącego za stacją pociągu. Uciekających Niemców ostrzelano z karabinów maszynowych.

Podczas walk o Chodzież zginęło bądź zmarło z ran 24 powstańców, a 62 zostało rannych. Powstańcy pochowani zostali w swych rodzinnych miejscowościach – Chodzieży, Margoninie, Budzyniu, Obornikach. Straty niemieckie były większe. Oprócz poległych w walkach o miasto 48 żołnierzach Grenzschutzu, zginęło jeszcze ponad 70 osób w wycofującym się do Piły pociągu. Bitwa o Chodzież zakończyła się zwycięstwem powstańców wielkopolskich. W wyniku rozmów ze stroną niemiecką[2] ustalono, że miasto Chodzież stanie się strefą neutralną.

Czytaj więcej...