Tadeusz Kościuszko – bohater walki o niepodległość Polski

      Tadeusz Kościuszko to postać, która na stałe wpisała się w historię Polski, Europy i Stanów Zjednoczonych. Urodzony 4 lutego 1746 roku w Mereczowszczyźnie, był nie tylko wybitnym dowódcą wojskowym, ale przede wszystkim człowiekiem idei – symbolem walki o wolność, równość i sprawiedliwość.

      Kościuszko wychowywał się w duchu oświecenia, co znacząco wpłynęło na jego poglądy. W 1765 roku podjął naukę w Korpusie Kadetów w Warszawie. Jego ideały, takie jak potrzeba wyzwolenia chłopów spod pańszczyzny, inspirowały go przez całe życie.

     Jednym z kluczowych momentów w jego karierze była wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych, do której przyłączył się w 1776 roku. Szybko zyskał uznanie jako inżynier wojskowy, zaprojektował m.in. fortyfikacje West Point, a jego wkład w amerykańskie zwycięstwo został doceniony przez samego Jerzego Waszyngtona.

    Powstanie kościuszkowskie - W Polsce Tadeusz Kościuszko stał na czele powstania przeciwko niemiecko-rosyjskim okupantom w roku 1794. Powstanie było próbą ratowania Rzeczypospolitej po II rozbiorze Polski. Miało ono na celu odzyskanie niepodległości i wzmocnienie kraju poprzez reformy społeczne, w tym uwłaszczenie chłopów.

   

Główne etapy powstania:

 - Przysięga Kościuszki (24 marca 1794 r. Ogłaszając słynną przysięgę na krakowskim Rynku 24 marca, przywódca stwierdził: „Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie dla obrony całości granic, odzyskania samodzielności Narodu”. Na znak tego wydarzenia Kościuszko przyjął tytuł Naczelnika. 

- Bitwa pod Racławicami (4 kwietnia 1794) – Powstańcy odnieśli pierwsze zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi. Bitwa stała się symbolem zaangażowania chłopów, którzy wzięli udział w walce uzbrojeni w kosy (słynni kosynierzy).

- Powieszenie zdrajców w Wilnie - Po rozpoczęciu powstania doszło do aresztowań osób podejrzewanych o współpracę z rosyjskimi władzami okupacyjnymi. 

     Hetman wielki litewski, Szymon Kossakowski, został aresztowany 24 marca 1794 roku w Wilnie. Sąd kryminalny skazał go na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano 25 kwietnia na placu przed wileńskim ratuszem.  Świadkowie zanotowali, że kiedy sznur zaciskał się na szyi zdrajcy, zaczęły bić dzwony kościoła Św. Kazimierza, a tłum wiwatował „Niech żyje Rzeczpospolita!”

- Rozwój powstania – Po zwycięstwie pod Racławicami powstanie rozszerzyło się na inne tereny Rzeczypospolitej. W kwietniu powstańcy opanowali Wilno, a w maju doszło do wybuchu powstania w Warszawie pod dowództwem Jana Kilińskiego. W czerwcu zdobyto także Kraków.

- Uniwersał połaniecki (7 maja 1794) – Kościuszko wydał Uniwersał połaniecki, który miał na celu poprawę losu chłopów, w tym zmniejszenie pańszczyzny i zagwarantowanie im ochrony przed nadmiernym wyzyskiem. Był to ważny krok w próbie zyskania poparcia chłopstwa dla powstania.

- Bitwa pod Szczekocinami (6 czerwca 1794) – Powstańcy ponieśli ciężką klęskę w starciu z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi. Był to poważny cios dla powstania, które od tej pory zaczęło gasnąć.

- Powieszenie zdrajców w Warszawie

W stolicy Polski, w Warszawie, także doszło do publicznych egzekucji, które odbyły się w maju i czerwcu 1794 r. Egzekucje te miały na celu ukaranie winnych współpracy z zaborcami, a także wywołanie wstrząsu społecznego, który miał mobilizować do dalszej walki, budzić świadomość o konieczności obrony niepodległości i suwerenności, przypominać, że zdrada narodu spotyka się z najwyższym wymiarem kary. Byli to:

1. Józef Kazimierz Kossakowski - biskup inflancko-pityński, został z wyroku Sądu Kryminalnego Księstwa Mazowieckiego powieszony w publicznej egzekucji na Rynku Starego Miasta w Warszawie 9 maja 1794 r. 
2. Józef Zabiełło – hetman polny litewski, powieszony w tej samej egzekucji.
3. Józef Ankwicz - marszałek Rady Nieustającej, powieszony 9 maja 1794 r.
4. Piotr Ożarowski – hetman wielki koronny, także jeden z liderów targowicy. Ożarowski brał aktywny udział w działaniach mających na celu osłabienie pozycji Rzeczypospolitej i jej uzależnienie od Rosji. W czasie procesu pytano go się, czyli on podpisał rozbiór kraju. Na to Ożarowski odpowiedział, że podpisał. Potem, czyli on za to wziął pieniądze. Odpowiedział, że wziął i jeszcze bierze. Pytanie: Czyli on wydał wojsku polskiemu ordynanse na łączenie się z Moskalami i na bicie Polaków? Przyznał, że to on wydał (...)".

28 czerwca na szubienicach Warszawy zawiśli:

5. Ignacy Massalski - najbardziej znany biskup, który w oczach powstańców uważany był za zdrajcę narodu. Massalski został aresztowany 16 kwietnia 1794 roku, a niedługo później skazany na śmierć. Jego egzekucja odbyła się publicznie przy Pałacu Bruchla w Warszawie 28 czerwca 1794 r. Aresztowany na rozkaz Tadeusza Kościuszki został wywleczony z więzienia przez wzburzony tłum i powieszony bez sądu na konopnym lejcu, co miało podkreślić moralną odpowiedzialność zdrajców za cierpienia narodu Rzeczypospolitej. 
6. Antoni Czetwertyński -  kasztelan przemyski, były marszałek konfederacji targowickiej.
7. Karol Boscamp – Lasopolski – dyplomata, poseł do Turcji.
8. Stefan Grabowski – szambelan.   
9. Mateusz Roguski - instygator koronny. 
10. Józef Majewski – instygator sądów kryminalnych, 
11. Marceli Piętka - rosyjski szpieg.

       

        Sąd Najwyższy Kryminalny skazał: generała artylerii koronnej i marszałka konfederacji targowickiej Stanisława Szczęsnego Potockiego - magnata o ogromnych majątkach i wpływach, który odegrał kluczową rolę w utworzeniu konfederacji targowickiej w 1792 roku. Był jednym z liderów tego prorosyjskiego ruchu, który wezwał wojska rosyjskie do interwencji przeciwko reformom Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja. To właśnie targowiczanie, z Potockim na czele, umożliwili drugi rozbiór Polski, co uczyniło go symbolem zdrady narodowej. Podczas powstania Potocki przebywał za granicą i uniknął kary za swoją zdradę.

       Sąd Najwyższy Kryminalny skazał także:

- hetmana wielkiego koronnego, Franciszka Ksawerego Branickiego, 

- hetmana polnego koronnego, Seweryna Rzewuskiego, 

- szambelana królewskiego, Jerzego Wielhorskiego, 

- posła podolskiego i komendanta Kamieńca Podolskiego, Antoniego Polikarpa Złotnickiego, 

- posła Racławskiego, Adama Moszczeńskiego, 

- posła wołyńskiego, Jana Zagórskiego, 

- posła gnieźnieńskiego, Jana Suchorzewskiego, na karę  śmierci przez powieszenie, utratę wszystkich urzędów, wieczną infamię i konfiskatę majątków. 

Wyrok wykonano „In affigie” 29 września 1794 roku, wieszając obrazy wymienionych zdrajców (pozostających wówczas na emigracji lub pod opieką wojsk rosyjskich).

 

- Rozbicie powstania kościuszkowskiego - Sytuacja militarna powstańców stopniowo się pogarszała, zwłaszcza gdy do wojny przystąpiły Prusy i Austria, wspierające Rosję. Kluczowy moment nastąpił po bitwie pod Maciejowicami 10 października 1794 roku, kiedy to Tadeusz Kościuszko został ciężko ranny i trafił do rosyjskiej niewoli. Utrata głównego dowódcy była ogromnym ciosem dla powstania, a morale powstańców znacząco osłabło.

- Atak Suworowa na Warszawę i rzeź Pragi - 4 listopada 1794 r. Suworow zaatakował Pragę, która była kluczowym punktem obrony Warszawy, ponieważ jej zdobycie umożliwiało łatwy dostęp do miasta przez Wisłę. Szturm był niezwykle brutalny - rozpoczęła się masakra ludności cywilnej. W wyniku ataku na Pragę zginęło od 20 do 25 tysięcy mieszkańców – zarówno wojskowych, jak i cywilów, w tym kobiet, dzieci i starców. Żołnierze Suworowa mordowali mieszkańców bez względu na wiek i płeć, plądrując domy i podpalając budynki. Wielu ludzi utopiło się w Wiśle, próbując uciec przed żołnierzami. Upadek Warszawy i rzeź Pragi oznaczały faktyczne zakończenie powstania kościuszkowskiego. 

  Klęska insurekcji miała katastrofalne skutki dla Polski – trzeci rozbiór Rzeczypospolitej w 1795 roku, który całkowicie wymazał Polskę z mapy Europy na 123 lata.

Maria Konopnicka o powstaniu kościuszkowskim

      W roku 1904 w Krakowie ukazała się książka pt. „Śpiewnik Historyczny” Marii Konopnickiej, która posługiwała się pseudonimem Jan Sawa. Autorka stworzyła cykl wierszy opisujących powstanie kościuszkowskie. Przedstawiamy wiersz „Rzeź Pragi”, który dobitnie opisuję najgorsze dni tłumienia powstania na warszawskiej Pradze przez wojska rosyjskie.

Rzeź Pragi

Zaszło słońce w krwawe morze

Błysnął bagnet, błysły noże, 

Suworowa pałasz nagi –

Błysnął hasłem na rzeź Pragi!

 

Rzuci się zajadła tłuszcza.

Siwym starcom nie przepuszcza,

Przed oczyma ojca, matki

Rozrywają żywcem dziatki.

 

W każdym domu trupy leżą,

Pluszczą progi krwią ich świeżą,

Po ulicach krwi się fala.

Aż ku Wiśle gdzieś przewala.

 

Jeszcze nie syt moskal srogi,

Wydał hasło do pożogi –

Staje Praga w ogniach cała.

Pożar na jej dachach pała –

 

Po ulicach wichr przegania

Kłęby dymów, jęk konania,

Okrzyk zgrozy w nieba leci,

Skwierczą w ogniu ciała dzieci!

 

W żadnej ludzkiej świata mowie

Mąk tych słowo nie wypowie

I nikt nie ma dość odwagi,

By opisać tę rzeź Pragi.

 

Dymią zgliszcza i krew dymi.

W jeden mordów stos olbrzymi.

A przez trupy do Warszawy

Sam Suworow wchodzi krwawy!

 

Suworowi! Póki żyjesz

Krwi tej z rąk twych nie obmyjesz!

Imię będziesz miał u świata

Nie żołnierza – ale kata!

 

Grafiki - Piotr SZAŁKOWSKI

Obrazy „Generał Tadeusz Kościuszko w sukmanie”,” Tadeusz Kościuszko pod Racławicami” -  Hakob MIKAYELYAN

Obraz „Wieszanie zdrajców” - Jan Piotr NORBLIN 

Opracowanie: Anna PANISZEWA